༄༅།།གསོ་རིག་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་གཞུང་འགའ་ཞིག་གི་

ངོ་སྤྲོད་རགས་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ། 

སྨན་རམས་པ་སྦྲ་གཉིས་ཟླ་བ་ཚེ་རིང་།

ཝཎ་བོད་ཀྱི་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་གི་གསོ་རིག་སྡེ་ཚན།

ཨོྃཨཐཿ དེ་ཡང་ལངྐར་གཤེགས་པའི་མདོ་ལས། མིང་དུ་གདགས་པར་མ་མཛད་ན།། འཇིག་རྟེན་ཐམས་ཅད་རྨོངས་པར་གྱུར།། དེ་བས་རྨོངས་པ་བསལ་བའི་ཕྱིར།། མགོན་པོས་མིང་དུ་གདགས་པར་མཛད།། ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར་འཇིག་རྟེན་འདིའི་སྟེང་གི་དངོས་པོ་ཡོད་དོ་ཅོག་ལ་རང་རང་གི་ངོ་བོའམ་མཚན་ཉིད་མཚོན་ཞིང་། དངོས་པོ་གཞན་དང་མི་ནོར་ཆེད་བཏགས་པའི་མིང་ངམ་ཐ་སྙད་རེ་རེ་ཡོད་པ་ཇི་བཞིན། བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་སྨན་རྫས་ལ་ཆ་མཚོན་ནའང་རང་གི་ངོ་བོ་མཚོན་པའི་མིང་དངོས་དང་། དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་སྟོན་པའི་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་དུ་མ་ཡོད། མིང་དང་མངོན་བརྗོད་དེ་དག་ཀྱང་སྨན་བྱེ་བྲག་པ་དེ་ཉིད་ལ་ཐོགས་པའི་རྒྱུ་མཚན་དང་འགྲེལ་བརྗོད་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་དེ་དཔེར་ན། དབང་ལག བྱེ་ལྕེ་ལག་པ། ལུག་མིག་ལ་སོགས་པ་རང་གི་བྱུང་རབས་སྟོན་པའི་སྔོན་བྱུང་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་སྒོ་ནས་མིང་བཏགས་པ་དང་། རྒྱ་སྣེ། བོད་སྣེ། སྤང་རྒྱན། སྤང་སྤོས། ཆུ་སྦལ། ཆུ་རུག་ལ་སོགས་པ་རྣམས་ནི་སོ་སོའི་སྐྱེ་གནས་བསྟན་པ་དང་། བྱ་རྐང་། རྟ་རྨིག ཀྱི་ལྕེ་ལ་སོགས་པས་འདྲ་དཔེ་བཟོ་དབྱིབས་བསྟན་པ། ཏིག་ཏ། སྐྱུར་རུ་ར། གསེར་ཏིག་ལ་སོགས་པ་ནི་སྨན་སོ་སོའི་རོ་ཤས་ཆེ་ཆུང་དང་ཁ་མདོག་རྣམས་བསྟན་པ། ཡང་ལུག་རུ་སྨུག་པོ། སེར་པོ་ལ་སོགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་མདོག་དབྱིབས་སྤེལ་མ་བསྟན་པ། གཟེར་འཇོམས། གཟའ་དུག་ལ་སོགས་པས་སྨན་སོ་སོའི་བྱེད་ལས་སྟོན་པ། རྟག་ངུ་། འོད་ལྡན། མེ་ཏོག་གསུམ་པ་ལ་སོགས་པས་རྒྱུ་མཚན་ནམ་མཚན་ཉིད་བསྟན་པ་ཡོད་ལ། ད་དུང་རྒྱ་སྐད་དང་ཞང་ཞུང་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་རང་སོར་བཞག་པ་དང་། གབ་མིང་གསང་མིང་ལ་སོགས་པའི་སྒོ་ནས་དབྱེ་བའི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་སྣ་ཚོགས་ཡོད།

སྤྱིར་མིང་དང་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོང་དགོས་དོན་ཡང་། ཡུལ་ལུང་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དངོས་པོ་རེ་རེ་ལ་དེ་མཚོན་པར་བྱེད་པའི་མིང་བརྡ་རེ་གཉིས་རང་རང་སོ་སོའི་སྐད་ཀྱི་སྒོ་ནས་འདོགས་འགོ་ཚུགས། དེ་ལྟ་བུའི་ཡུལ་ལུང་མང་པོའམ། ཡང་ན་ཡུལ་ལུང་གཅིག་ཡིན་རུང་སྤྱི་ཚོགས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་མིང་བརྡ་དུ་མ་བྱུང་བ་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་སྡུད་སྐབས་མིང་མང་པོ་དོན་གཅིག་ལ་འཇུག་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་རྣམས་གྲུབ་པ་རེད་སྙམ། བོད་གངས་ཅན་གྱི་ལྗོངས་འདིར་ཡང་མིའི་འགྲོ་བ་བྱུང་བ་དང་སྐད་ཡིག་གི་བརྒྱུད་རིམ་འགོ་ཚུགས་པ་ནས་བཟུང་རང་རང་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་འབྲེལ་ཆེ་བའི་དངོས་པོ་རྣམས་ལ་མིང་དང་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་དུ་མ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་སྨྲོས་མི་དགོས། འོན་ཏེ་དེ་དག་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པ་དང་བསྟན་བཅོས་སུ་སྒྲིག་པའི་སྲོལ་མ་བྱུང་། དུས་རབས་བདུན་པ་བརྒྱད་པའི་ནང་ཤ་གཟན་གདོང་དམར་ཅན་གྱི་ཡུལ་དུ་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་བསྟན་པ་དར། བསྟན་པའི་སྙིང་པོ་སྟོན་པའི་གསུང་རབ་དེ་དག་གི་དགོངས་དོན་ཇི་བཞིན་ལོན་པ་ལ་འཕགས་ཡུལ་གྱི་སྒྲ་ཚད་སྙན་ངག་དང་མངོན་བརྗོད་ལ་སོགས་པའི་གཞུང་རྣམས་མེད་དུ་མི་རུང་བར་གཟིགས་ཏེ་དེ་དག་བོད་འགྱུར་བྱུང་། དེའི་ཤུགས་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རྒྱ་གར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་སོར་བཞག་གམ་སྒྲ་བསྒྱུར་དོན་བསྒྱུར། ཐ་ན་རྒྱ་བོད་སྤེལ་མར་ཡོད་པའི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་བཀོད་པའི་བསྟན་བཅོས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བྱུང་ཡོད། དེ་ནི་བོད་དུ་མངོན་བརྗོད་ཐོག་མར་དར་བའི་དུས་རབས་ཡིན་པར་སྙམ། དེ་དག་ལས་བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དང་། སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་འཆི་མེད་མཛོད་མཛད་པ་ནས་བཟུང་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་གོ་གནས་མཐོ་རུ་ཕྱིན་པ་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་སྤྱི་དང་ལྷག་པར་དུ་གསོ་བ་རིག་པའི་གཞུང་ཁག་ཏུ་ཡང་མངོན་བརྗོད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་འགོ་འཚུགས་པ་རེད་སྙམ། ལྷག་པར་དུ་ཕྱི་ལོ་༡༧༢༧ ལོར་དེའུ་དམར་དགེ་བཤེས་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས་མཆོག་གིས་སྔོ་འབུམ་《ཤེལ་གོང་ཤེལ་ཕྲེང་》མཛད་པ་ནས་བཟུང་སྤྱིར་བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་སྨན་རྫས་རིག་པ་དང་དེའི་ངོས་འཛིན་ལ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ཁ་ཕྱོགས་གསར་པ་ཞིག་བྱུང་བ་དང་། གཉིས་ནས་ཤེལ་ཕྲེང་དུ་སྨན་སོ་སོའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དང་མངོན་བརྗོད་བཀོད་པ་དུས་དེ་ནས་བཟུང་ད་བར་གྱི་སྔོ་སྨན་འཁྲུངས་དཔེ་ཕལ་མོ་ཆེར་དེ་ཉིད་གཞིར་བཞག་གིས་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྲོལ་དར་བ་ཡིན་ནོ།།

དང་པོ། སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་དགོས་པ། 

སྨན་གྱི་མིང་དང་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཚུལ་བཞིན་རྟོགས་ན་སྨན་རྫས་དེ་དང་དེའི་ངོ་བོའམ་རང་བཞིན། སྐྱེ་གནས་སྐྱེ་ལུགས། རིགས་ཆེ་ཆུང་དང་རྒོད་གཡུང་གི་དབྱེ་བ་རྣམས་ཤེས་ཐུབ་པ་མ་ཟད། མིང་གི་མངོན་བརྗོད་ཁག་ཅིག་གིས་སྨན་སོ་སོའི་རོ་ནུས་ཞུ་རྗེས་དང་། ནད་གང་གི་གཉེན་པོར་འགྲོ་བ་དང་། དུག་རིགས་ཀྱི་ཉེན་ཚབས་ཡོད་མེད་སོགས་ཀྱང་བསྟན་པ་ཡོད། དེ་ཡང་དཔེར་ན་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་བཻདེཧ་(वैदेह)དང་ཡུལ་དབུས་མཱགདྷ་(मागध)ཁུལ་དུ་སྐྱེ་བ་ཤས་ཆེ་བས་ཐོབ་ཁུངས་མིང་དུ་བྱས་པས་ (1)བཻ་དེ་ཧི་(वैदेही) དང་ (2)མ་ག་དྷི་(मागधी)། སྨན་རྒྱུ་འབྲས་བུ་དེ་ཉིད་བསྐམས་རྗེས་ཁ་མདོག་ནག་པོར་འགྲོ་བས་ (3)ཀྲིཥྞ་(कृष्णा) སྟེ་ནག་པོ། རོ་ནུས་ཤིན་ཏུ་ཚ་བས་ (4)ཨུཥྞྰ་ (ऊष्णा) སྟེ་སྲེག་བྱེད། དབྱིབས་ནར་མོ་གྲང་བ་སེལ་བའི་སྨན་ཡིན་པས་ན་ (5)དྲོད་སྨན་ནར་མོ་དང༌། (6)དྲོད་སྨན་ལྗང་མོའམ་འཇོང་མོ་སོགས་འབོད། མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དེ་དག་གིས་པི་པི་ལིང་(पिप्पली Piper longum Linn.)འདི་ཉིད་རོ་ནུས་ཤིན་ཏུ་ཚ་བ། དབྱིབས་ནར་མོ་ཡིན་པ། བསྐམས་རྗེས་ཁ་མདོག་ནག་པོར་འགྱུར་བ་དང་། ཐོན་ཁུངས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་བཻདེཧི་དང་མཱགདྷ་ཡིན་པ་སོགས་དེའི་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཤེས་པ་ཙམ་གྱིས་སྨན་ངོ་རགས་ཙམ་འཕྲོད་ཐུབ་པའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཡོད། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ཕྱིར་སྨན་ངོ་གསལ་བྱེད་ཀྱི་རིམ་པ་དང་པོར་སྨན་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཤེས་དགོས་པ་ཤིན་དུ་ནས་གལ་ཆེ་བ་ཡིན་པ་གསུངས་ཡོད་དེ། སློབ་དཔོན་དཔའ་བོས།[1] སྨན་ངོ་ཤེས་པར་བྱ་ཐབས་ལ།། མི་ཤེས་པ་ཡི་རྒྱུ་གསུམ་སྟེ།། མ་ཐོས་མ་གོམས་མ་མཐོང་ན།། ནང་གི་གེགས་ཞེས་བྱ་བ་སྟེ།། དང་པོ་མིང་རྣམས་ཐོས་པར་བྱ།། དེ་རྗེས་བལྟ་ཞིང་ལེགས་པར་བརྟག། ཞེས་དང་། བཏགས་པ་མིང་གི་སྐལ་བ་ནི།། རང་རང་ཡུལ་གྱི་སྐད་ཀྱིས་ནི།། ངོ་མ་ཤེས་པའི་གནས་སུ་འགྱུར།། གཞན་ཡང་རྣམ་གྲངས་མིང་དང་ནི།། བསྡུས་པའི་མིང་ཡང་ཤེས་པར་བྱ།། ཞེས་དང་། མིང་དང་མངོན་བརྗོད་དེ་དག་ཀྱང་སྔོན་བྱོན་མཁས་པའི་གཞུང་ལུགས་ཙམ་མ་ཡིན་པར་སྨན་རྒྱུ་སྨན་རྫས་དེ་དང་འདྲིས་ཆེ་བའི་མི་རྣམས་ལས་ཀྱང་ཤེས་དགོས་པ་ཡིན་ཏེ། དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་ཙ་ར་ཀས།[2]

औषधी नामरुपाभ्यां जानते ह्यजपा वने। अविपाश्र्चैव गोपाश्र्च ये चान्ये वनवासिनः।।(च.सू.1/122)

སྨན་གྱི་མིང་དང་དབྱིབས་དག་ནི།། ནགས་ན་གནས་པའི་ར་རྫི་དང་།།

དེ་བཞིན་ལུག་དང་བ་རྫི་སོགས།། ནགས་ན་སྐྱེས་པ་གཞན་ལས་རྟོགས།། ཞེས་གསུངས་ཡོད།།

     ད་དུང་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་རྣམས་རང་གི་ཐོས་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་རང་གི་སློབ་དཔོན་ལ་སོགས་པ་མྱོང་གོམས་ཡོད་པས་མིག་སྟོན་མཛུབ་འཁྲིད་ཀྱིས་མཐོང་བ་བརྒྱུད་པའི་ཕྱག་ལེན་གྱི་ཉམས་མྱོང་དགོས་པ་ཡང་གལ་ཆེ། དེ་མིན་མིང་དང་སྐྱེ་དབྱིབས་འདྲ་བ་ཤིན་དུ་མང་བས་ནོར་ཉེན་ཆེ་སྟེ་མཁན་པོ་པདྨ་བཛྲ(དུས་རབས་༡༨)ས།[3]  མིང་ཡིག་འདྲ་ནོར་གོ་བྱི་དང་།། སྔོན་མོ་ཆབ་འདྲེན་ཆུ་འདྲེན་སྔོན་མོ་དང་།། དཀར་པོ་ཆུ་འདྲེན་དཀར་པོ་ཡར་འདྲེན་དང་།། ཐོག་དཀར་མགོ་དགུ་ཐོག་ནག་མགོ་དགུ་དང་།། ཧོང་ལེན་སེར་པོ་ལྡུམ་བུ་རུ་རྟ་དང་།། ད་ཚུར་དར་ཚུར་དྭ་ཚྭ་གསུམ་ནོར་སྲིད།། ཞེས་མིང་གི་ནོར་འཕྲང་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་གསུངས་ཡོད་། ཡང་དེ་ཉིད་ལས།[4] གཞན་ཡང་སྔོ་ཡི་ཨ་རུ་སྐྱུ་རུ་ནག་པོ།། སྔོ་ཡི་སེ་འབྲུ་སེར་པོ་པི་ལིང་ཕོ་བ་རིས།། སྔོ་ཡི་ཅུ་གང་ལི་ཤི་སུག་སྨེལ་ཟེར།། ཞེས་འོམ་བུ་ལ་སྔོ་ཡི་ཨ་རུ་ར་དང་། འུ་སུ་ལ་སྔོའི་སྐྱུ་རུ་ར་དང་།(སྐྱེར་པའི་འབྲས་བུ་ལ)སྔོ་ཡི་སེ་འབྲུ། ལྕེ་ཚ་ལ་སེར་པོ་པི་ལིང་དང་། སྲུབ་ཀ་ལ་སེར་པོ་ཕོ་བ་རིས། སྲོ་ལོ་ལ་སྔོ་ཡི་ཅུ་གང་དང་། བ་ལུ་ལ་སྔོ་ཡི་ལི་ཤི སྔོ་སྒ་ལ་སྔོ་ཡི་སུག་སྨེལ་སོགས་གབ་མིང་གི་ཆ་ནས་ནོར་འཕྲང་དུ་མ་ཡོད་པ་གསུངས་པ་རྣམས་ཀྱང་ཤེས་དགོས་པ་དེ་བས་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། དེ་མིན་སྨན་ངོ་ཚུལ་བཞིན་མ་འཕྲོད་ན་སྨན་དཔྱད་གཤེད་དུ་བབས་པའི་ཉེན་ཚབས་ཆེ་སྟེ་དེའུ་དམར་པཎ་ཆེན་(དུས་རབས་༡༨)གྱིས།[5] གསོ་བྱའི་གཉེན་པོ་གསོ་བྱེད་སྨན་ལགས་ཀྱང་།། རོ་ནུས་ཞུ་རྗེས་ངོས་མིང་རྨོངས་འཁྲུལ་ན།། གཉེན་པོ་ཐོག་ཏུ་མི་ཕེབས་གཤེད་དུ་འབབ།། ཞེས་གསུངས་ཡོད་དོ།།

གཉིས་པ། སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་མ་ཤེས་པའི་སྐྱོན།

སྐབས་འདིར་སྨན་གྱི་མིང་དང་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཚུལ་བཞིན་མ་ཤེས་ན་སྐྱོན་ཨེ་ཡོད་ཞེ་ན། སྐྱོན་ཆེན་པོ་ཡོད་དེ་དཔེར་ན། མན་རྒྱུད་མགོ་ནད་གསོ་བའི་སྐབས།[6] རས་བལ་ས་བོན་ཤིང་ཚ་ཛཱ་ཏི་དང་།། གླ་སྒང་ཆུ་དྲོན་ལ་བཏབ་སྣ་སྨན་བཏང་།། ཞེས་པའི་སྐབས་ཀྱི་ཛཱ་ཏི་འདི་དོན་དངོས་ཇཱ་ཏི་(जातिJasminumofficinale Linn.)ཞེས་པའི་མེ་ཏོག་ཡིན་པ་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་རང་འགྲེལ་དུ་[7]གསུངས་ཀྱང་། འགྲེལ་བྱེད་པ་མང་པོས་ཡོངས་གྲགས་བཟང་དྲུག་གི་ཡ་གྱལ་འབྲས་བུ་ཅན་གྱི་ཛཱ་ཏི་(Myristicafragrans Houtt.)དེ་རང་ཡིན་ཤག་གིས་སྨན་དུ་སྦྱར་སྲོལ་ཡོད་པ་འདི་ལ་སོགས་པ་ནི་སྨན་གྱི་མིང་ཙམ་ལ་ངོས་བཟུང་བ་ལས་གཞན་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་དང་། དེའི་རོ་ནུས་ཞུ་རྗེས་སོགས་ལ་ལེགས་པར་མ་བརྟགས་པས་ངོས་འཛིན་འཁྲུལ་བའི་སྐྱོན་ཡིན།

ཡང་བཤད་རྒྱུད་དུ།[8]ནཱ་ག་པུཥྤ་ན་ག་གེ་སར་དང་།། པདྨ་གེ་སར་གློ་མཆིན་སྙིང་ཚད་སེལ།། ཞེས་གསལ་བར་ནཱ་ག་པུཥྤ་དང་ན་ག་གེ་སར་གཉིས་གཅིག་ཡིན་པ་སྣ་ཚོགས་གསལ་བར་གསུངས་པ་[9]དང་། པདྨ་གེ་སར་ཆུ་སྐྱེས་མེ་ཏོག་པདྨའི་ཟེ་འབྲུ་ཡིན་པ་སྨན་མིང་སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པར་གསལ་[10]བཞིན་དུ་དེ་གསུམ་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་ཏེ་ཤིང་ཤལ་མ་ལིའི་(Bombaxceiba Linn.)མེ་ཏོག་དེ་ཉིད་སྨན་དུ་སྦྱར་བ་དང་། དེ་བཞིན། ཙི་ཏྲ་ཀ་སྟོབས་མེ་འདྲ་མེ་དྲོད་སྐྱེད།། འོར་ནད་གཞང་འབྲུམ་སྲིན་ནད་མཛེ་ནད་སེལ།།[11]  ཞེས་པ་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པར།[12]

ཙི་ཏྲ་ཀ་སྟོབས་མེ་དང་མཉམ།། འོར་ནད་གཞང་འབྲུམ་སྲིན་མཛེ་སེལ།།

चित्रकोऽग्निसमः पाके शोफार्शः कृमिकुष्ठहा ॥(अ.हृ. सू.6/164)

ཞེས་པའི་རང་འགྲེལ་[13]དུ་ཙི་ཏྲ་ཀ་དང་། འགྲེལ་པ་ཟླ་ཟེར་དུ་[14]ཀྲུ་ཏྲུག་ཏྲེས་སུ་ངོས་འཛིན་པ་དང་། ཀྲུ་ཏྲུག་ཏྲེས་དེ་ཙི་ཏྲ་ཀ་ཡིན་པ་སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པར་[15]གསལ་བས་རྒྱ་གར་གྱི་ཅིཏྲཀ་(चित्रकःPlumbagozeylanica Linn.)འདི་རང་འཁྲུལ་མེད་ཡིན་བཞིན་དུ་བོད་རྣམས་ཀྱིས་སིརྤཉྩའི་རིགས་གཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་པ་སོགས་ནི་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་ལ་སོགས་བརྟག་ཐབས་གཞན་ལ་མ་བརྟེན་པར་རོ་ཁོ་ནས་ངོས་འཛིན་པ་ནོར་བ་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་ཐལ་བའི་སྐྱོན་ཡིན།

མིང་གི་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཤེས་ཀྱང་ཚུལ་བཞིན་མ་རྟོགས་པའི་སྐྱོན་ཡང་ཡོད་དེ་སྐྱོགས་ལོ་ཙཱ་བ(༡༤༤༡ - ༡༥༢༧)ས།[16] ཨ་ག་རུའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ཤིམ་[ཤིཾ]ཤ་པ་ཞེས་པའི་ཤིམ་[ཤིཾ]གྱི་ཀླད་ཀོར་ང་ཡིག་ཏུ་ཀློག་པ། བོད་སྐད་ཀྱི་ཤིང་དུ་འཁྲུལ་ནས་ཤ་བའི་ཤིང་ཟེར། ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ཤིཾཤཔཱ་(शिंशपा)འདི་ཨ་ག་རུའི་མངོན་བརྗོད་ཡིན་པ་མ་ཤེས་པར་ཤ་བའི་ཤིང་དུ་འདོད་པ་སོགས་ཀྱི་ནོར་བ་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་སོང་བའི་སྐྱོན་ཡིན་ལ། སྐྱོན་འདི་དག་གིས་སྨན་ངོ་ཇི་བཞིན་གསལ་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། གསོ་བ་རིག་པའི་སྨན་རྒྱུ་སྤུས་ཚད་དང་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་མདུན་ལམ་ལ་བར་ཆད་ཀྱི་འགོག་རྐྱེན་དུ་འགྲོ་ཉེན་ཆེ་བས་དེ་དག་ལ་ཞིབ་འཇུག་མཐིལ་ཕྱིན་པ་དགོས་གལ་ཆེ་བར་མཐོང་ངོ་།།

གསུམ།  སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་དང་འབྲེལ་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས།

          དེ་ཡང་མངོན་བརྗོད་ཞེས་དཔེར་ན་རླུང་ལ་དྲི་བཞོན་དང་། སྤྲིན་ལ་ཆུ་ཁུར་ལ་སོགས་པ་དངོས་པོའི་ཆོས་ཉིད་ལྷང་ངེར་མཚོན་པ་དང་། འཇའ་ལ་དབང་གཞུ་དང་། ཟླ་བ་ལ་རྒྱ་མཚོའི་མར་གསར་ལ་སོགས་པ་དབྱིབས་དང་ཚོན་མདངས་ཀྱི་ཁྱད་པར་མངོན་གསལ་དུ་སྟོན་པ། དེ་བཞིན་ཆུ་བོ་གངྒ་ལ་ཛཧུའི་བོུ་དང་། ཚངས་པ་ལ་གདོང་བཞི་ཟེར་བ་སོགས་ངོ་མཚར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཕྱིར་མངོན་བརྗོད་ཤེས་ན་མིང་ལ་མི་རྨོངས་ཞེས་གྲགས་ཏེ། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་བཅུའི་ཡ་གྱལ་དུ་བགྲང་ནས་བརྩི་མཐོང་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་པ་ཙམ་མ་ཟད། དེ་ལ་བསླབ་པ་སློབ་གཉེར་དང་བསྟན་བཅོས་མཛད་པ་སོགས་དུ་མ་བྱུང་ཡོད།

དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་བོད་རྗེ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་(༦༡༧ - ༦༥༠)བཀའ་བཀོད་འོག་སློབ་དཔོན་ཐོན་མི་སམ་བྷོ་ཊ་རྒྱ་གར་དུ་བྱོན། ཕྱིར་ལོག་སྟེ་བོད་ཀྱི་སྐད་གདངས་མཚོན་པར་བྱེད་པའི་ཡི་གེའི་གཟུགས་གསར་གཏོད་མཛད་པ་ནས་བཟུང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆོས། གཞན་སྒྲ་ཚད་བཟོ་གསོ་རྩིས་རིག་དང་། ཡུལ་ཁྲིམས་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་གནས་སྟངས་ལ་སོགས་པ་རྣམས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པའི་རིམ་པ་བྱུང་། དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་ནང་བོད་རྗེ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་(༧༤༢ - ༧༩༧)གྱིས་རྒྱ་གར་ནས་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་མང་པོ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་ནས་བཟུང་བོད་གངས་ཅན་གྱི་ལྗོངས་འདིར་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་བསྟན་པ་དར་འགོ་ཚུགས། ཕྱོགས་མཚུངས་རྒྱ་གར་མཁས་པའི་བསྟན་བཅོས་ལས་སྒྲ་དང་སྙན་ངག མངོན་བརྗོད་དང་ཟློས་གར། སྐར་རྩིས་སྨན་གཞུང་ལ་སོགས་པའི་གཞུང་ཇི་སྙེད་ཅིག་ཀྱང་བོད་དུ་དར་འགོ་ཚུགས་ཡོད་པ་མ་ཟད་བོད་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་དུ་གཞུང་དེ་དག་ལ་རྒྱལ་བའི་བཀའ་དངོས་དང་བྱིན་གྱིས་རླབས་པའི་བཀའ་ཞེས་འབོད་དེ་གཙིགས་དང་། མཐོང་ཆེན་གྱིས་ཡིད་ཆེས་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད།

བོད་རྗེ་ཁྲི་གཙུག་ལྡེ་བཙན་རལ་པ་ཅན་(༨༦༦ - ༩༠༡)སྐབས་རྒྱ་གར་ནས་བསྒྱུར་བའི་ནང་དོན་རིག་པ་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་གཞུང་རྣམས་ཀྱི་བརྡ་དག་མིང་ཚིག་གོ་དཀའ་བ་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྒྲིགས་ཏེ་བཀོད་པར་《བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་པོ་》ཞེས་གྲགས། འདི་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་ཆེས་སྔ་ཤོས་ཀྱི་ཚིག་མཛོད་དེ་ཡིན་ལ། རིམ་པས་དེ་ལ་《རྟོགས་བྱེད་འབྲིང་པོ་》དང་ཆུང་ངུ་བཅས་གསུམ་བྱུང་། 《བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆུང་ངུ་》འདི་ད་ལྟ་རྩ་བརླག་ཏུ་སོང་ཟིན་པས་མཐོང་ཆོས་སུ་མེད། འབྲིང་པོ་ལ་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་བོ་གཉིས་》ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་ཤིང་། གཞུང་འདིར་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས་ནས་གཟུགས་མེད་པའི་མིང་དང་མངོན་མཐོ་ངེས་ལེགས་བར་བཅས་ཁྱོན་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་༣༩ ཡོད་ཀྱང་ཐམས་ཅད་ནང་དོན་རིག་པ་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་དམ་པའི་ཆོས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལས་རྩི་ཤིང་སྨན་ལ་སོགས་པའི་ཐ་སྙད་མེད། རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོའི་གཞུང་འདིར་ཁྱོན་སྡེ་ཚན་༢༦༦ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ་ནི། སྡེ་ཚན་༡༨༩པར་ཤིང་གི་མིང་༤༡། སྡེ་ཚན་༢༢༠ པར་འབྲུ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་མིང་༢༥། སྡེ་ཚན་༢༢༢ པར་ཞོ་མར་དང་ཟས་སྐོམ་གྱི་མིང་༨༦། སྡེ་ཚན་༢༢༣ པར་འཚོ་ཆས་ཀྱི་སྨན་གྱི་མིང་༦༨། སྡེ་ཚན་༢༢༦ པར་རིན་པོ་ཆེ་དང་ནོར་བུ་དང་གསེར་ལ་སོགས་པའི་མིང་༤༣། སྡེ་ཚན་༢༢༧པར་དུང་ལ་སོགས་པའི་མིང་༨། སྡེ་ཚན་༢༣༡ པར་མེ་ཏོག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་མིང་༧༧། སྡེ་ཚན་༢༣༢ པར་མེ་ཏོག་གི་རྩ་བ་ལ་སོགས་པའི་མིང་༢༢། སྡེ་ཚན་༢༣༣ པར་མེ་ཏོག་གི་ཡོན་ཏན་གྱི་མིང་༥། སྡེ་ཚན་༢༣༤ པར་སྤོས་ཀྱི་རྣམ་པའི་མིང་༡༣ བཅས་བསྟན་ཡོད། གཞུང་འདི་གཉིས་ཕྱི་ལོ་༢༠༠༠ ལོར་རྡ་ས་བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་དཔར་ཁང་ནས་དེབ་ཆུང་སོ་སོར་པར་སྐྲུན་གནང་འདུག

  དེ་ཡང་སི་ཏུས་(༡༦༩༩ - ༡༧༧༤)།[17]  གངས་རིའི་ཕྲོད་འདིར་ལུང་གི་དམ་པའི་ཆོས།། ཕལ་ཆེར་དཔྱིས་ཕྱིན་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་ལ།། ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྒྲ་ཡི་ཁམས་དང་ནི།། རྐྱེན་གྱི་ནུས་པ་ཤེས་པ་གཙོ་བོར་མཐོང་།། འོན་ཀྱང་གནས་དེ་གཏིང་དཔག་དཀའ་བའི་ཕྱིར།། ཕྱི་དུས་འདི་ན་སྦྱངས་ནས་ལེགས་རྟོགས་པ།། དཀོན་པས་དེ་དག་རྣམས་ལ་ཕན་སླད་དུ།། འཆི་མེད་སེང་གེའི་མཛོད་འདི་བདག་གིས་དབྱེ།། ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་བོད་ལ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་དགོས་མཁོའི་གནད་འགག་ལ་དགོངས་སྟེ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་ནང་ས་པཎ་(༡༡༨༢ - ༡༢༥༡) གྱིས་འཆི་མེད་མཛོད་ལས་བོད་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་མངོན་བརྗོད་འགའ་ཞིག་བཏུས་ཏེ་《ཚིག་གཏེར་》མཛད། ཕྱོགས་མཚུངས་ཡར་ལུང་པ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་(༡༡༤༢ - ༡༢༡༦)གྱིས་《མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་》དང་དེའི་འགྲེལ་པ་《འདོད་འཇོ་》བོད་བསྒྱུར་བྱས་པ་དང་། དེ་ལ་འགོས་ལོ་ཙཱ་བས་[འགོས་ལོ་ཙཱ་བ་བཞི་པ། ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོའམ་ཞ་ལུ་ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོ། ༡༤༤༡ - ༡༥༢༨]རྒྱ་དཔེ་དང་འགྱུར་རྙིང་པར་གཏུགས་ནས་དོན་ལ་ཅི་ནུས་ཀྱིས་དཔྱད་དེ་འགྱུར་བདེ་བར་མཛད་ནས་དཔར་དུ་བཏབས། དེ་བཞིན་ཤོང་ལོ་ཙཱ་བ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་མཚན་(དུས་རབས་༡༣)གྱིས་《སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ་》དང་《དཔག་བསམ་འཁྲི་ཤིང་།》 《ཀླུ་ཀུན་དུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།》སོགས་མངོན་བརྗོད་ཀྱིས་སྤྲས་པའི་གཞུང་མང་པོ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། དེ་ནས་བརྩམ་སྟེ་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་གཞུང་རྣམས་སུ་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཇེ་མང་དུ་ཕྱིན་པ་མ་ཟད་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རང་གིས་ཀྱང་བསྟན་བཅོས་ཇི་སྙེད་ཅིག་གསར་མཛད་གནང་ཡོད། དེ་དག་ལས་སྡེ་པ་རིན་སྤུངས་པ་ངག་དབང་འཇིགས་མེད་གྲགས་(༡༤༨༢ - ༡༥༦༣) པའི་《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན་》ལྟ་བུ་ནི་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མང་པོའི་ནང་ནས་ལེགས་ཆ་འཛོམས་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་རྣམས་ནི་མིང་གི་མངོན་བརྗོད་སྟོན་པའི་གཞུང་གཙོ་བོ་ཡིན་པས་སྐབས་དོན་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་བཤད་པ་ལ་ཡང་བསྟན་བཅོས་འདི་དག་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཡིན་པས་འདིར་གྲགས་ཆེ་བའི་གཞུང་ཁག་གཅིག་རིམ་པར་བརྗོད་པ་ལ།

༡། མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད།

          མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་འདི་ནི་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་དྲུག་པའི་ནང་བྱོན་[18][19]པའི་རྒྱ་གར་གྱི་ནང་པའི་མཁས་པ་སློབ་དཔོན་ཨམར་སིཾཧ་(अमरसिंह,Amarasimha)སྟེ་བོད་སྔ་མ་རྣམས་ཀྱི་འཆི་མེད་སེངྒེར་འབོད་པ་དེས་མཛད་པར་གྲགས་ལ། མིང་དུ་ཨམརཀོཤ་(अमरकोष, Amarakosa) བོད་སྐད་དུ་《འཆི་མེད་མཛོད་》ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས། མིང་མང་པོ་དོན་གཅིག་ཏུ་འཇུག་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་འདི་ནི་རྒྱ་གར་དུ་ནང་པ་ཙམ་མིན་པར་བྲམ་ཟེ་དང་། གཅེར་བུ་བ་སོགས་ཀུན་གྱི་གཙིགས་མཐོང་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་[20]པ་མ་ཟད་བོད་དུའང་མཐོང་ཆེན་དང་དར་ཁྱབ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། གཞུང་འདིའི་བོད་འགྱུར་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་ཡར་ལུང་ལོ་ཙཱ་བ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་(༡༡༤༢-༡༢༡༦)དང་། ལོ་ཙཱ་བ་ཀྲིཏཱིཙནྡྲར་(क्रितीचनद्र Kirticandra) གཉིས་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་ཀྰཋམྰཾཌྰུ་(काठमांडू Kathmandu) སྦཡམབྷྰུ་(स्वयम्भूSwayambhu)ཞེས་པའི་གནས་དེར་བསྒྱུར་བར་གྲགས་[21]པ་ད་ལྟ་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་སྒྲ་མདོ་པོད་(སེ)པར་[པེ་ཅིང་དཔར་མ་སྒྲ་མདོ་(ཤེ)པ། སྣར་ཐང་མདོ་པོད་(ཤེ)པ།] བཞུགས་པའི་《འཆི་བ་མེད་པའི་མཛོད་། अमरकोष नाम Amarakosa-nama ཨམར་ཀོཥ། ནཱམ།》 དེ་རང་ཡིན། གཞུང་འདིར་དག་བཅོས་མཛད་པ་པེ་ཅིང་པར་མར་མ་གསལ་ཡང་། སྡེ་དགེ་པར་མར་ཞ་ལུ་ལོ་ཙཱ་བ་ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོས་(༡༤༤༡ - ༡༥༢༨)དག་བཅོས་མཛད་པ་གསལ་བ་བསྟན་འགྱུར་དེ་རང་དུ་བཞུགས། འགྱུར་གཅིག་ནི་སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས་(༡༧༠༠-༡༧༧༤)ཀྱིས་ཀརྨ་པའི་བཀའ་དགོངས་ལྟར་བལ་ཡུལ་དུ་ལག་སོན་བྱུང་བའི་བྷཱནུཛཱིདཱིཀྵིཏ་(भानुजिदीक्षित Bhanujidiksita) ཀྱི་འགྲེལ་པ་《རྣམ་བཤད་བདུད་རྩི་སྟེ། ཝྱཱཁྱ་སུདྷཱ། व्याख्यसुघा VyakhyaSudha》དང་། རཱཡཱ་མུཀུཊའི་(राया मुकुट Raya Mukuta)འགྲེལ་པ་《ཚིག་ཟླ་སྟེ།པདཱརྠ་ཅནྡྲི་ཀཱ पदार्थचन्द्रीका Padachandrikaa》གཉིས་ཁུངས་གཏུགས། བལ་པོའི་པཎ་ཊི་ཏ་བིཥྞུ་པཏི་(विष्णुपति Visnupati)བསྟེན་ཏེ་མདོ་སྨད་སྡེ་དགེ་མངའ་རིས་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་འཁོར་དགོན་དུ་ཞུས་དག་ཁུངས་བཙན་པར་མཛད། མཚན་བྱང་དུ་《སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེང་གེས་མཛད་པའི་མིང་དང་རྟགས་རྗེས་སུ་བསྟན་པའི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད་ཅེས་བྱ་བའི་གཞུང་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་》ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས། ཡང་མཁན་ཆེན་འདི་ཉིད་ཀྱི་གོང་གི་འཆི་མེད་མཛོད་དང་དེའི་འགྲེལ་པ་ལས་ལོགས་སུ་གཞུང་ཞིག་མཛད་འདུག་པ་མཚན་བྱང་དུ་《འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལ་བརྟེན་ནས་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ཀྱི་མིང་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་བཤད་སྒོ་བརྒྱ་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག》བསྡུས་མིང་དུ་《མཛོད་འགྲེལ་》ཞེས་འཁོད་པ་ཙམ་ལས་འཆི་མེད་མཛོད་རང་ཡིན་མིན་མ་གསལ་ཡང་། གཞུང་གི་སྔ་ཕྱི་གོ་རིམ་སོགས་ཕྱོགས་གང་ཐད་ནས་དཔྱད་ཀྱང་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཁར་ཁ་སྣོན་རེ་གཉིས་བྱས་པ་གསལ་བར་མངོན་ལ། ད་ལྟ་ཁོ་བོར་ཡོད་པའི་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་འགྲེལ་དེ་དང་ཚིག་རེ་གཉིས་ཙམ་མ་གཏོགས་ཕལ་ཆེར་གཅིག་པར་འདུག གཅིག་བྱས་ན་གོང་གི་མཛོད་འགྲེལ་《རྣམ་བཤད་བདུད་རྩི་》དང་《ཚིག་ཟླ་》གཉིས་གཞི་བྱས་ཏེ་གསར་དུ་བསྒྲིགས་པ་ཞིག་ཡིན་ནམ་སྙམ། གང་ལྟར་ཡང་སི་ཏུ་པཎ་ཆེན་གྱི་འཆི་མེད་མཛོད་ཅེས་དེ་སྔ་དང་། དུས་ད་ལྟ་ཡང་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཀུན་ལས་མཚན་སྙན་གྲགས་ཆེ་བ་མ་ཟད་ཁུངས་གཏུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚད་ལྡན་ཞིག་ཆགས་ཡོད། གཞུང་འདི་གཉིས་ད་ལྟ་སི་ཏུའི་བཀའ་འབུམ་པོད་(ང་)དང་(ཆ)པར་བཞུགས་ཡོད།།

གཞུང་གི་ས་བཅད། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་འདི་ནི་ཚན་པ་གསུམ་དུ་ཕྱེ་ཡོད་དེ།

ཚན་པ་དང་པོར། ༡།ལྷའི་སྡེ། (स्वर्गवर्गः) ༢།ནམ་མཁའི་སྡེ། (व्योमवर्गः) ༣།ཕྱོགས་ཀྱི་སྡེ། (दिग्वर्गः) ༤།དུས་ཀྱི་སྡེ། (कालवर्गः) ༥།བློའི་སྡེ། (धीवर्गः) ༦།སྒྲ་དབྱངས་སོགས་ཀྱི་སྡེ། (शब्दादिवर्गः) ༧།ཟློས་གར་དང་འདྲེས་པའི་སྡེ། (नाट्यवर्गः) ༨།ས་འོག་གི་སྡེ། (पातालभोगिवर्गः) ༩།དམྱལ་བའི་སྡེ། (नरकवर्गः) ༡༠།ཆུ་དང་འདྲེས་པའི་སྡེ། (वारिवर्गः) བཅས་སྔོན་གླེང་དང་མཆོད་བརྗོད་ལ་ཚིགས་བཅད་༥ དང་གཞུང་དངོས་ལ་༢༨༢ མཇུག་བྱང་ལ་༢ ཁ་སྐོང་ཚིགས་བཅད་༡༨ བཅས་པའི་ཁྱོན་བསྡོམས་ཚིགས་བཅད་༣༠༠ ཡོད།

ཚན་པ་གཉིས་པར། ༡།སའི་སྡེ། (भूमिवर्गः) ༢།གྲོང་ཁྱེར་གྱི་སྡེ། (पुरवर्गः) ༣།རིའི་སྡེ། (शैलवर्गः) ༤།ནགས་དང་སྨན་རྩའི་སྡེ། (वनौषघिवर्गः) ༥།སེང་གེ་ལ་སོགས་པའི་རི་དྭགས་ཀྱི་སྡེ། (सिंहादिवर्गः) ༦།མིའི་སྡེ། (मनुष्यवर्गः) ༧།བྲམ་ཟེའི་རིགས་ཀྱི་སྡེ། (ब्रह्मवर्गः) ༨།རྒྱལ་རིགས་ཀྱི་སྡེ། (क्षत्रियवर्गः) ༩།རྗེ་རིགས་ཀྱི་སྡེ། (वैश्यवर्गः) ༡༠།དམངས་རིགས་ཀྱི་སྡེ། (शूद्रवर्गः) བཅས་ཚིགས་བཅད་༧༣༥ དང་ཕྱེད། ཁ་སྐོང་༡༤ དང་ཕྱེད། ཁྱོན་བསྡོམས་ཚིགས་བཅད་༧༥༠ ཡོད།

ཚན་པ་གསུམ་པར། ༡།ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་དབང་བྱེད་ཀྱི་སྡེ། (विशेष्यनिघ्नवर्गः) ༢།འདྲེས་མའི་སྡེ། (सङ्कीर्णवर्गः) ༣།སྣ་ཚོགས་དོན་གྱི་སྡེ། (नानार्थवर्गः) ༤།མི་ཟད་པའི་སྡེ། (अव्ययवर्गः) ༥།རྟགས་སོགས་བསྡུས་པའི་སྡེ། (लिङ्गदिसंग्रहवर्गः) བཅས་ཚིགས་བཅད་༤༨༠ དང་ཁ་སྐོང་༧ དང་ཕྱེད་ཡོད། དེ་ལྟར་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པར་ཚན་པ་༣ དང་། སྡེ་༢༥ ཚིགས་བཅད་༡༤༩༧ དང་ཕྱེད། ཁ་སྐོང་༤༠ གླེང་བརྗོད་མཇུག་བྱང་བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་ཚིགས་བཅད་༡༥༣༧ དང་ཕྱེད་ཡོད། གཞུང་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་ལ་ཁྱོན་བསྡོམས་ཚིག༡༢༠༠༠ ཐམ་པ་ཡོད།[22]

གཞུང་གི་འགྲེལ་པ། འཆི་མེད་མཛོད་ལ་རྒྱ་འགྲེལ་ཁོ་ནར་གྲགས་ཆེ་བ་སོ་ལྔ་ཙམ་ཡོད་པར་གྲགས།[23]  བོད་འགྱུར་ལ་རབ་འབྱོར་ཟླ་བས་(སུབུདྡྷི་ཅནྡྲ། सुबुद्धिचन्द्र Subudhichandra) མཛད་པའི་《འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ། ཨམར་ཀོཥ་ཏིཀཱཀཱམ་དྷེནུ། ནཱམ། अमरकोषटीका कामधेनु नाम Amarakosa-tika-kamadhenu-nama》ཞེས་པ་འདི་ཉིད་ཡར་ལུང་ལོ་ཙཱ་བ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་རྐིཏི་ཅནྡྲ་(क्रिक्तिचन्द्र Kirtichandra) གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཞིང་ད་ལྟ་པེ་ཅིང་པར་མའི་མངོན་བརྗོད་པོད་(ཤེ)པ་དང་། སྣར་ཐང་པར་མའི་མདོ་པོད་(ཤེ)པར་བཞུགས། ཕྱིས་སུ་ཞ་ལུ་ལོ་ཙཱ་བ་ཆོས་སྐྱོང་བཟང་པོས་རྒྱ་དཔེ་དང་མཚུངས་བསྡུར་གྱིས་དག་བཅོས་མཛད་པ་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་སྒྲ་མདོ་པོད་(སེ)པར་གསལ།[ཅོ་ནེ་དཔར་མའི་སྒྲ་མདོ་པོད་(སེ)།]  གཞན་ཞིག་ནི་སི་ཏུའི་འགྱུར་(ཕྱི་ལོ་༡༧༦༤)ཡིན་ལ་ད་ལྟ་སི་ཏུའི་གསུང་འབུམ་པོད་(ང་)དང་(ཅ)པར་བཞུགས་པའི་《མིང་དང་རྟགས་རྗེས་སུ་སྟོན་པའི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ།》དེ་རང་ངོ་།།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། ཚན་པ་གཉིས་པའི་བཞི་པ། ནགས་དང་སྨན་རྩའི་སྡེར་སྐྱེ་དངོས་སྨན་རྫས་གྲངས་༣༥༨ ཙམ་དང་ཁ་ཐོར་རེ་གཉིས། ད་དུང་གཞུང་དེར་སྲོག་ཆགས་སྨན་རྫས་༡༠ རིན་ཆེན་ས་རྡོ་རིགས་༢༡ བཅས་བསྟན་ཡོད་[24]དོ།།

༢། སྣ་ཚོགས་གསལ་བ།

      《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་སྣ་ཚོགས་གསལ་བ། अभिधानशास्त्रंविश्वलोचनंनाम Abhidhanasastra-visvalocana-nama》མིང་གཞན་《མུ་ཏིག་ཕྲེང་བ། मुक्तावाली Muktavali》འདི་ནི་སྙན་ངག་མཁན་པོ་པཎྜི་ཏ་དཔལ་ལྡན་དཔལ་འཛིན་སྡེ་(श्रीदानसेना  Sridhansena)ཡིས་མཛད་པར་གྲགས། གཞུང་སྒྱུར་པ་པོ་སུ་ཡིན་མིན་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་རང་དུ་མ་གསལ་ཡང་། སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་གྱི་དཀར་ཆག་[25]དང་རྒྱ་[26][27]བོད་[28]མཁས་པ་ཁག་ཅིག་གིས་ཞ་ལུ་ལོ་ཙཱ་བས་བསྒྱུར་བ་གསུངས་ཡོད་ཀྱང་སི་ཏུས་འདི་ཉིད་རྒྱ་གར་གྱི་སྣ་ཚོགས་གསལ་བ་དེ་མིན་པ་གསུངས་[29]ཡོད། བསྟན་བཅོས་འདི་ད་ལྟ་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་སྣ་ཚོགས་པོད་(པོ)པར་བཞུགས།[པེ་ཅིང་དཔར་མ་སྒྲ་སྐོར་པོད་(པོ)། སྣར་ཐང་སྒྲ་(པོ)པ།]

གཞུང་གི་ས་བཅད། ༡། མཐོ་རིས་ཀྱི་སྡེ། ༢། ས་འོག་གི་སྡེ། ༣། ས་གཞིའི་སྡེ། ༤། གྲོང་གི་སྡེ། ༥། ས་འཛིན་གྱི་སྡེ། ༦། ནགས་དང་སྨན་གྱི་སྡེ། ༧། སེང་གེ་ལ་སོགས་པའི་སྡེ། ༨། མིའི་སྡེ། ༩། བྲམ་ཟེའི་སྡེ། ༡༠། རྒྱལ་རིགས་ཀྱི་སྡེ། ༡༡། རྗེ་རིགས་ཀྱི་སྡེ། ༡༢། དམངས་རིགས་ཀྱི་སྡེ། ༡༣། ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་སྡེ། ༡༤། འདྲེས་པའི་སྡེ་བཅས་ཁྱོན་སྡེ་ཚན་བཅུ་བཞིའི་སྒོ་ནས་བསྟན་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། སྡེ་ཚན་དྲུག་པ་ནགས་དང་སྨན་གྱི་སྡེ་ལས་བསྟན་པའི་སྨན་རྣམས་དང་དེ་དག་གི་མིང་གི་རྣམས་གྲངས་རྣམས་སོ།།

༣། མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན།

  《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན།》 ཞེས་པ་འདི་ནི་བོད་རབ་བྱུང་དགུ་པ་ལྕགས་སྦྲུལ་༡༥༢༡ ལོར་སྡེ་པ་རིན་སྤུངས་པ་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས་(༡༤༨༢ - ༡༥༦༣) པས་རང་ལོ་བཞི་བཅུའི་སྐབས་གསར་རྩོམ་གནང་[30]བ་ཞིག་ཡིན། འདི་ནི་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ནང་ནས་རྒྱས་ཤོས་དང་ལེགས་ཆ་འཛོམས་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན་པ་མ་ཟད་དམངས་ཁྲོད་དུ་སྐད་གྲགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པས། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པས་མཇུག་བྱང་མཛད་དེ་ཤིང་བརྐོས་མཛད་མྱོང་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་འདུག དེ་སྔ་ལྷ་ས་ཞོལ་པར་ཁང་དུ་ཕལ་ཆེར་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་དཀྱིལ་ལ་བརྐོས་པའི་པར་གསར་རྙིང་གཉིས་བཞུགས་ཡོད་སྐད་དང་། དེ་བཞིན་སྡེ་དགེ་པར་མ་གཅིག དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ལགས་ཀྱི་མི་ཐོག་གསུམ་པའི་ཕྱག་དཔེའི་གྲས་སུ་བྲིས་མ་གཅིག་བཅས་ཁ་ཤས་ཡོད་ཚོད་ཀྱང་ད་ལྟ་པར་མ་གཅིག་ཙམ་ལས་གཞན་རྣམས་དུས་ཕྱིས་རིག་གནས་གསར་བརྗེའི་སྐབས་རྩ་མེད་འགྱུར་ཡོད་ཚོད་འདུག གཞུང་འདིར་རྩ་བའི་ལེའུ་བཞི་དང་ས་བཅད་ཉེར་གཉིས་ཡོད་པ་གཞུང་རྣམས་ཚིགས་བཅད་ཀྱི་ལམ་ནས་བཀོད་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། ལེའུ་བཞི་པའི་ས་བཅད་བཞི་པ། ནགས་དང་སྨན་ལ་སོགས་པའི་སྐོར་བསྟན་པ་ཨུ་དུམ་བཱ་ར་ནས་མགོ་བཟུང་སྟེ་རཱ་མ་ག་བུར་བར་ཁྱོན་བསྡོམས་རྩི་ཤིང་ལ་སོགས་པའི་སྨན་རིགས་༢༠༥ ཙམ་གྱི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་རྣམས་བསྟན་ཡོད།

༤། གསེར་གྱི་ལྡེ་མིག

《མིང་གི་མངོན་བརྗོད་མདོར་བསྡུས་པ་ལེགས་བཤད་གསེར་གྱི་ལྡེ་མིག་》 འདི་ནི་དུས་རབས་༡༨ པའི་མཇུག་ཙམ་དུ་ཞེ་དྲུང་པདྨ་རྣམ་དག་གམ་བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པར་གྲགས། དེར་སངས་རྒྱས་བྱང་སེམས་ཀྱི་སྡེ་ཚན་ནས་བྱ་བ་ཡུལ་དུས་སོགས་སྣ་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བའི་མིང་གི་སྡེ་བར་ཁྱོན་སྡེ་ཚན་སོ་དྲུག་གི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་རྣམས་ཚིགས་བཅད་ཀྱི་སྒོ་ནས་བསྟན་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། སྡེ་ཚན་བཅུ་བཞི་པ་མེ་ཏོག་གི་སྡེ་ཚན་ནང་ཆུའི་མེ་ཏོག་སྤྱིའི་མིང་ནས་པདྨའི་སྙིང་པོའི་མིང་བར་རིགས་མི་འདྲ་བ་༢༦ དང་དེ་དག་གི་རྣམ་གྲངས་རྣམས་དང་། བཅོ་བརྒྱད་པ་ནགས་ཚལ་གྱི་སྡེར་ནགས་རིའི་མིང་ནས་སྔོ་གཞན་གྱི་མིང་བར་རིགས་༤༠ དང་དེ་དག་གི་རྣམ་གྲངས་རྣམས་བསྟན་ཡོད།

༥། རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་ཐིགས།

གཞུང་འདི་ནི་དངུལ་ཆུ་བླ་མ་ཆོས་བཟང་ངམ། དྷརྨ་བྷ་དྲས་(༡༧༧༢ - ༡༨༥༡) རང་ལོ་སོ་གཅིག་སྐབས་བོད་ཀྱི་བརྡ་དང་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་མང་པོ་ཞིག་མིག་ལམ་དུ་བྱས་ཏེ་དངུལ་ཆུ་རི་ཁྲོད་དགའ་ལྡན་རྩེའི་སྤོང་ཁང་དུ་མཛད་[31]པར་གྲགས། པར་མ་གཅིག་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི་བཀའ་འབུམ་ནང་བཞུགས་ཡོད་ལ། དེ་ཉིད་གཞི་མར་བྱས་ཏེ་ལ་དྭགས་ཀྱི་པར་མ་ཞིག་༡༩༨༣ ལོར་ཝཱཎ་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་གི་སློབ་དཔོན་སེམས་དཔའ་རྡོ་རྗེ་ལགས་ནས་དག་བཅོས་གནང་སྟེ་དེབ་ཆུང་ཞིག་པར་སྐྲུན་གནང་འདུག གཞུང་འདིའི་ས་བཅད་དུ་མཐོ་རིས་ཀྱི་ཡན་ལག་དང་། ས་འོག་གི་སྡེ། ས་གཞིའི་སྡེ་བཅས་སྡེ་ཚན་གསུམ་གྱི་སྒོ་ནས་བསྟན་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། སྡེ་ཚན་གསུམ་པ་ས་གཞིའི་སྡེ་དང་ཡན་ལག་སྐབས། ནགས་དང་སྨན་གྱི་སྡེར་ཨུ་དུམྦར་དང་། ཙན་དན་དཀར་དམར། གུ་གུལ་སོགས་ཁྱོན་རྩི་ཤིང་རིགས་མི་འདྲ་བ་༣༨ ཙམ་གྱི་མིང་དང་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་རྣམས་བསྟན་ཡོད།

༦། རབ་གསལ་ནོར་བུའི་མེ་ལོང་།

《སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་རབ་གསལ་ནོར་བུའི་མེ་ལོང་》 འདི་ནི་འཇུ་མི་ཕམ་འཇམ་དབྱངས་རྣམ་རྒྱལ་རྒྱ་མཚོས་(༡༨༤༦ - ༡༩༡༢) རང་ལོ་༦༣ ནས་༦༤ བར་མཛད་པར་གྲགས།[32] ད་ལྟ་ཀཿཐོག་པར་མའི་མི་ཕམ་གསུང་འབུམ་པོད་༢༦ པར་བཞུགས། གཞུང་འདིའི་ཐོག་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་ཕྱི་ལོ་༢༠༠༦ ལོར་ཝཱཎ་དབུས་བོད་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ་བཀྲིས་སྟོབས་རྒྱལ་ལགས་ནས་རིག་པའི་ཆུ་གཏེར་གྱི་ལག་འཁྱེར་དཔྱད་རྩོམ་དུ་ཕུལ་འདུག་པ་ད་ལྟ་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་གི་ཞི་འཚོ་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་བཞུགས།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། རྩི་སྨན་རགས་རིམ་བརྗོད་པ་ལ་སྨན་སྤྱི་ཡི་མིང་ནས་བུར་ཤིང་དང་སྦྲང་རྩི། ཟས་སོགས་སྨན་དུ་འགྲོ་བ་བར་ཁྱོན་༡༣༣ ཙམ་གྱི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་རྣམས་བསྟན་ཡོད།

ད་དུང་བོ་དོང་(༡༣༧༥ - ༡༤༥༡) གི་《མངོན་བརྗོད་རྩ་འགྲེལ།》 དཔལ་ཁང་ལོ་ཙཱ་བའི་(དུས་རབས་༡༥) 《མངོན་བརྗོད་པད་དཀར་ཕྲེང་བ་》 དང་། ཞང་ཞུང་བོན་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཁོངས་གཤེན་མཁས་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱལ་མཚན་(དུས་རབས་༡༨) གྱི་《ལེགས་བཤད་རིན་ཆེན་མཛེས་པའི་ཕྲེང་བ་》 དང་། ཧོར་བ་དྲུང་རམས་པ་བསྟན་འཛིན་བློ་གྲོས་(༡༨༨༩ - ༡༩༥༡) ཀྱིས་མཛད་ཅིང་བོན་རྟེན་འགྱུར་དུ་བཞུགས་པའི་《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་པར་བཤད་པ་ཨེར་སངས་བུ་མོའི་ཞལ་ལུང་》 ལ་སོགས་པའི་སྔོན་བྱོན་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱི་མངོན་བརྗོད་བསྟན་བཅོས་ཁག་དང་། ཉེ་དུས་གསར་དུ་རྩོམ་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་ཚིག་མཛོད་སོགས་མང་དག་ཅིག་ཡོད་རུང་། དེ་རྣམས་གཙོ་བོ་མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་དང་དེའི་འགྲེལ་བ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ་གཉིས་དང་། ལྷག་པར་དུ་སི་ཏུའི་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་པ་གཞི་མར་བྱས་པས་ཚིག་མང་ཉུང་དང་། དོན་རྒྱས་བསྡུས་སོགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་མ་གཏོགས་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་གོ་དོན་རྣམས་ཕལ་ཆེར་གཅིག་པ་ལྟར་སྣང་བས་བསྐྱར་ཟློས་ཀྱི་དགོས་པ་མ་མཐོང་བ་མ་ཟད། སྐབས་དོན་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་མ་ཆགས་པའམ། འབྲེལ་ཆགས་ཀྱང་ཚིག་རེ་གཉིས་ལས་མེད་སྟབས་འདིར་ཡིག་ཚོགས་མང་བར་དོགས་ནས་མ་སྤྲོས་པར་བཞག་གོ།

མཚམས་འདིར་ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོས། མངོན་བརྗོད་མེ་དཱི་ནི་དང་སྣ་ཚོགས་གསལ།། ཧཱ་རཱ་བ་ལཱི་དྲག་པོའི་འབངས་སྦྱར་སོགས།། མང་ཡང་འཆི་མེད་སེང་གེའི་མཛོད་ཉིད་མཆོག། རྒྱ་འགྲེལ་རྣམ་བཤད་བདུད་རྩི་ཚིག་གི་ཟླ།། འདོད་འཇོ་སོགས་མཆིས་ཕྱི་མ་གསར་འགྱུར་ཏེ།། ཞེས་གསུངས་སོ།།

བཞི་པ།   སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་སྟོན་པའི་སྨན་གཞུང་ཁག་ཅིག

            ས་བཅད་འདིར་བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་སྨན་གཞུང་ཁག་ལས་སྨན་གྱི་མིང་དང་། མངོན་བརྗོད་རྣམས་བརྗོད་བྱ་གཙོ་བོར་བྱས་པའམ། གཞུང་གི་བརྗོད་བྱ་དངོས་མིན་ཡང་སྡེ་ཚན་ནམ་ས་བཅད་གང་རུང་དུ་སྨན་མིང་མངོན་བརྗོད་སྐོར་རྒྱས་བསྡུས་གང་རུང་བསྟན་པའི་གཞུང་རྣམས་བཀོད་ཡོད།

༡། སྨན་མིང་སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པ།

སྨན་མིང་སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པ་འདི་ནི་བསྟན་འགྱུར་གསོ་རིག་ཁོངས་བཞུགས་པའི་སྨན་གཞུང་ཞིག་ཡིན་ལ། མཛད་པ་པོ་ནི་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཀཤ་མཱིར་(कश्मीर Kashmir) ཁ་ཆེའི་ཡུལ་གྱི་མཁས་པ་ཆེན་པོ་ཟླ་བ་མངོན་དགའ་(चंद्रनन्द Chandrananda) (དུས་རབས་༡༠)[33][34] གྲགས་པ་དེ་ཡིན། རྒྱ་གར་ལོ་རྒྱུས་སུ་ཁ་ཆེ་ཟླ་བ་མངོན་དགས་དཔའ་བོའི(वाग्भट Vagbhata) ཡན་ལག་བརྒྱད་པར(अष्टांगहृदयम् AshtangaHridayam) འགྲེལ་པ་མཛད་རྗེས་དམིགས་བསལ་དེའི་མདོ་གནས་ལེའུ་ལྔ་པ་དང་དྲུག་པ། བཅོ་ལྔ་པ་རྣམས་སུ་གསལ་བའི་སྨན་རྣམས་ཀྱི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད། ཕན་ནུས་སོགས་འཁོད་པའི་གཞུང་ཞིག་ལོགས་སུ་བསྒྲིགས་ཡོད་པར་གྲགས་པ་དེ་རང་ཡིན་པར་ངེས་ཏེ། གཞུང་རང་གི་འགོ་བརྗོད་དུ།[35]  སྨན་དཔྱད་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོའི་འགྲེལ་པ་ལས།། སྨན་གྱི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ཞེས་བྱ་བ།། ཞེས་དང་། ཡང་དེ་རང་དུ། ཆགས་ལ་མངོན་པར་དགའ་བའི་བུ།། ཟླ་བ་དགའ་བ་ཞེས་བྱ་བ།། ཐམས་ཅད་མཁྱེན་ལ་ཕྱག་འཚལ་ཏེ།། ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་ལས་བསྟན་པའི།། སྨན་སྡེ་པོ་སོན་ཆ་ལ་སོགས།། དེ་ལས་གཞན་པའི་སྨན་རྣམས་དང་།། གཞུང་གཞན་ལས་བཤད་སྨན་གྱི་མིང་།། སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པར་བཤད་པར་བྱ།། ཞེས་དང་མཇུག་བྱང་དུ།[36]  སྨན་དཔྱད་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོའི་འགྲེལ་པ་མཛད་པའི་སློབ་དཔོན་ཟླ་བ་ལ་དགའ་བས་ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་ལ་སོགས་པའི་སྨན་གྱི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་མཛད་པ་རྫོགས་སོ།། ཞེས་གསལ་བར་གསུངས་ཡོད་དོ།།

གཞུང་འདི་ད་ལྟ་སྡེ་དགེ་བསྟན་འགྱུར་གསོ་རིག་པོད་(ཧེ)པར་བཞུགས་[པེ་ཅིང་དཔར་མའི་སྨན་དཔྱད་པོད་(ཁོ)པ། སྣང་ཐང་མདོ་(ཁོ)པ། ཅོ་ནེ་གསོ་བ་རིག་པ་(ཧེ)པ།] པའི་《སྨན་དཔྱད་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོའི་འགྲེལ་པ་》 [པེ་ཅིང་དང་སྣང་ཐང་དཔར་མར། སྨན་དཔྱད་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྨན་གྱི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་སློབ་དཔོན་ཟླ་བ་ལ་དགའ་བས་མཛད་པ་བཞུགས་སོ།། ཞེས་འཁོད།]  ཞེས་འཁོད་པ་དེ་ཡིན་ལ། གཞུང་འདི་དུས་རབས་༡༡ ནང་ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོས་(༩༥༨ - ༡༠༥༥) བོད་བསྒྱུར་མཛད། གཞུང་འདིའི་སྡེ་ཚན་དང་པོ་ནས་གཉིས་པའི་སྨན་མིང་རྣམས་《སྒྲ་སྦྱོར་ངེས་པ་》 དང་ཕྱོགས་འདྲ་བའི་ཚེའི་རིག་བྱེད་ཀྱི་གཞུང་(AbhidhanaManjiri) དང་(MadanadiNighantu) གཉིས་དང་། སྣར་ཐང་བསྟན་འགྱུར་རྣམས་གཞི་མར་བྱས་ཐོག་སྡེ་དགེ་དང་པེ་ཅིང་བསྟན་འགྱུར་གཉིས་མཚུངས་བསྡུར་བྱས་[37]ཏེ་གསར་བསྒྲིགས་ཀྱིས་མཚན་བྱང་དུ་《MateriaMedica of Tibetan Medicine བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་སྨན་རྫས།》ཞེས་འཁོད་པ་འདི་རྒྱ་གར་ཚེའི་རིག་བྱེད་ཀྱི་མཁས་དབང་ཆེན་པོ་བཻདྱ་བྷག་ཝཱན་དཱས་(Vaidya Bhagwan Dash (1934-) མཆོག་གིས་ཕྱི་ལོ་༡༩༨༧ དང་༡༩༩༤ སོ་སོར་པར་སྐྲུན་གནང་འདུག

གཞུང་གི་ས་བཅད། ༡། སྨན་གྱི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས། ༢། སྡེ་ཚན་དེར་མ་འདུས་པའི་སྨན་གྱི་མིང་། ༣། སྨན་གྱི་ངོ་བོ་ཐ་དད་ཀྱང་རང་བཞིན་གཅིག་པའི་མིང་འདོམ་པ་བཤད་པ་བཅས་གསུམ་དུ་དབྱེ་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། སྡེ་ཚན་དང་པོའི་པོ་སོན་ཆ་ནས་པི་ལུ་བར་གྱི་མིང་བཅས་ཁྱོན་སྐྱེ་དངོས་སྨན་རྫས་རིགས་༢༤༤ ཙམ་དང་། སྡེ་ཚན་གཉིས་པར་ཀྱི་ལྕེ་ནས་ཀིཾ་ཀིར་ཏ་བར་རྣམ་གྲངས་༡༣༩ ཙམ་བཅས་ཁྱོན་སྨན་རིགས་༣༣༨ བསྟན་ཡོད་དོ།།

༢། མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད་རྣམ་ལྔ།

གཞུང་འདིའི་མཛད་པ་པོ་བཻ་རོ་ཙ་ན་(དུས་རབས་༨) ཡིན་ཏེ། གཞུང་གི་མཇུག་བྱང་དུ། སྨན་ཡིག་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད་འདི།། སློབ་དཔོན་བཻ་རོ་ཙ་ན་ཡིས།། བོད་སྨན་རྨོངས་པའི་དོན་ཕྱིར་བཀོད།། ཤེས་ཆུང་ཐེ་ཚོམ་སེལ་བར་ཤོག། ཞེས་གསལ་ཡོད། ཁ་ཅིག་གི་གཡུ་ཐོག་གསར་མས་མཛད་པར་བཞེད་དེ་《ཆ་ལག་བཅོ་བརྒྱད།》ཀྱི་(ཉ)པར་བཞག་ཡོད།

གཞུང་གི་ས་བཅད་ནི། དང་པོ་སྡེ་ཚན་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད། གཉིས་པ་རྒྱ་སྐད་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད། གསུམ་པ་གབ་ཡིག་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད། བཞི་པ་ངོ་བོ་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད། ལྔ་པ་བཟང་ངན་མིང་དོན་བརྡ་སྤྲོད། བཅས་ལྔར་དབྱེ་ཡོད།

༣། སྨན་སོ་སོའི་མངོན་བརྗོད་ངོས་འཛིན་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་།

《གསོ་དཔྱད་བདུད་རྩིའི་ཆུ་རྒྱུན་གྱི་ཆ་ལག་གི་ནང་ཚན་གྱི་སྨན་སོ་སོའི་མངོན་བརྗོད་དང་ངོས་འཛིན་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་》 འདི་ནི་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་(༡༧༠༤ - ༡༧༨༨) གྱིས་མཛད་པ་ཡིན་ལ། བདུད་རྩིའི་ཆུ་རྒྱུན་འདི་ཡང་རྗེ་གཡུ་ཐོག་པའི་རྒྱུད་བཞིའི་བསྡུས་དོན་དུ་བཀོད་པ་དང་། དེ་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་ཆ་ལག་གི་ཚུལ་དུ་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་འདི་ཉིད་མཛད་པ་ཞིག་ཡིན།

གཞུང་གི་རྩ་བའི་ས་བཅད། དང་པོ། སྨན་རྣམས་ཀྱི་སྡོམ་མིང་དང་རྣམ་གྲངས་ལ། ༡། སྡོམ་མིང་། ༢། སྨན་སོ་སོའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས། གཉིས་པར། སོ་སོའི་ངོས་འཛིན་རོ་ནུས་བཤད་པར། ༡། གཞུང་ལས་བསྟན་པའི་སྨན། ༢། ཁ་སྐོང་དུ་གཞུང་གཞན་གསུམ་སོགས་ལས་བྱུང་བའི་སྨན། ༣། བཟའ་བཏུང་དང་གཞན་པའི་རིགས་ཀྱི་སྨན། ས་བཅད་གསུམ་པ། ཟས་སྤྱོད་བསྟེན་ཚུལ་འཆད་པ་བཅས་གསུམ་དུ་ཕྱེ་ཡོད།

སྐབས་དོན་སྨན་མིང་དང་འབྲེལ་བ། ས་བཅད་དང་པོ་སྨན་རྣམས་ཀྱི་སྡོམ་མིང་དང་རྣམ་གྲངས་ལས་ནང་གསེས་གཉིས་པ་སྨན་སོ་སོའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་བསྟན་པ་རྣམས་ཡིན་ནོ།།

༤། སྨན་མིང་ངོས་འཛིན་ངག་གི་བདུད་རྩི།

《སྨན་མིང་དང་ངོས་འཛིན་ཐོར་བུ་མཁས་པའི་ངག་གི་བདུད་རྩིའི་ཟེགས་མ་》ཞེས་པ་འདི་འཇམ་དབྱངས་མཁྱེན་བརྩེ་དབང་པོས་(༡༨༢༠་་་༡༨༩༢) མཛད་པ་ཡིན་ལ། འདིར་གཙོ་བོ་རྒྱ་དཀར་སྐད་ཀྱི་ཀ་ཀོ་ལི་དང་ཀྵིར་ཀ་ཀོ་ལི། རི་ཤ་ན། མེ་ད་དང་མ་ཧཱ་མེ་ད། ཛཱི་བནྟི། སྲན་མ་མུངྒ་དང་མ་ཥ། ཨ་བར་སྐྱུར་གསུམ། གིའི་ཝཾ། བྲག་ཞུན། སྨྱུག་ཅུ་གང་། ག་བུར་རིགས་གསུམ། ཛ་ཏི། སུག་སྨེལ། ཀ་ཀོ་ལ། གུར་གུམ། ལི་ཤི ཨ་འབྲས་ས་འབྲས་འཇམ་འབྲས། སྒ་པི་ཕོ་གསུམ། ཤིང་ཚ། ཨེ་རཎྜ། ཤྲི་ཁཎྜ། བྱི་ཏངྒ་། ཙནྡན་དཀར་དམར། ཨ་ག་རུ། སེང་ལྡེང་། ད་ལིས། རྒྱ་སྐྱེག ཞུ་མཁན། ཤུག་པ་དང་ལྷ་ཤུག སྐྱེར་པ། ནིམྦ། བཙོད། སླེ་ཏྲེས། ཀཎྚ་ཀ་རི་དང་སིདྷ་ཀཎྚ་ཀཙི་ཏྲ་ཀབེ་ཏས། སེ་འབྲུ། རོ་ཧི་ཏ། རྒུན་འབྲུམ། པོ་སོ་ཆ། བསེ་ཡབ། གླ་གོར་ཞོ་ཤ ལུང་ཏང་། བིལྦ། ཀ་པིཏ། པྲིཐཀྤརྞཱ། སཱ་ལ་པརྞི། ཀུ་བ། བཱངྒཱི་། འུ་སུ། སོ་མ་རཱ་ཛ། ཟི་ར་དཀར་ནག ནཱ་ག་པུཥྤ་དང་གེ་སར། ཨུཏྤལ། པདྨའི་རྩ་བ། ཙམྤ་ཀསྐེ་ཚེ། ཡུངས་དཀར་ནག ཟར་མ། ལ་ལ་ཕུད། རས་འབྲས། དུག་ཉུང་། དོང་གམ་ནུ། རུ་རྟ། ཉེ་ཤིང་། ཨ་ཤྭ་གནྡྷ། བོང་ང་དཀར་ནག་སེར་གསུམ་དང་ར་དུག ཡུངས་བ། སྒོག་པ། གླ་སྒང་། ཤུ་དག ཤིང་མངར། དུར་བྱིད། དབྱི་མོང་། ཐང་ཕྲོམ། གསེར་མེ། ཧོང་ལེན། མྱུང་རྩིས་སྤྲས། ཀྱི་ཀྱེ་ནི། ག་དུར། གཱནྡྷ་བྷ་དྲ་སོགས་དང་། ཚ་རིགས་༡༡ ལྕགས་ཕྱེ་བཅས་དང་། ཞར་བྱུང་རྣམ་གྲངས་སུ་འོ་མ་ཅན་ལྔ་དང་། དྲི་བཟང་གསུམ་དང་བཞི། སེར་པོ་གཉིས་དང་ཞགས་གཉིས། པརྞི་རྣམ་པ་བཞི། རྩ་བ་ཆེ་ཆུང་ལྔ་བཅས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་དོགས་སེལ་དང་རྒྱ་དཀར་ནག་མིང་ལས་ཟུར་ཆག་པའི་བོད་མིང་བཅས་པ་ཁ་གསལ་བཀོད་འདུག་གོ། །།

སླར་སྨྲས་པ།   

གསོ་རིག་གཞུང་ལུགས་མཐའ་གཞིའི་རྒྱ་མཚོ་འདྲ།།

བདག་བློས་རྟོགས་པ་རྩྭ་རྩེའི་ཟིལ་པ་ཙམ།།

འོན་ཏེ་གང་ཤེས་འདི་རུ་བཀོད་པ་ཡིས།།

གསོ་རིག་བསྟན་པ་རྒྱས་པའི་རྒྱུ་རུ་བསྔོ།།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་ཐོ་གཞུང་། 

[01]   རིན་ཆེན་རྒྱལ། 《བོད་ཀྱི་སྐྱེ་དངོས་སྨན་རྫས་རིག་པའི་སྤྱི་དོན་གསལ་བར་བཤད་པ་བདུད་རྩིའི་ཐིགས་པ་ཞེས་བྱ་བ།》ཤོག ༡༣༡ བོད་ ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༤

[02]    བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་དང་བློ་བཟང་ནོར་བུ། 《དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་མེ་བཞིན་འཇུག་གིས་མཛད་པའི་ཙ་ར་ཀའི་བསྡུ་བ།》 པོད་དང་པོ། མདོ་གནས། ལེའུ།༡  ཚིག་རྐང་། ༡༢༢ རྒྱ་བོད་པོད་ཕྲེང་། ༥༩ ཝཱཎ་དབུས་བོད་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་དཔར་སྐྲུན་སྡེ་ཚན། ༢༠༠༦

[03]    པདྨ་བཛྲ་སོགས། 《ལབ་སྐྱབས་མགོན་གྱི་སྨན་ཡིག། མཁན་པོ་པདྨ་བཛྲའི་སྨན་ཡིག།》 ཤོག ༢༧༣ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༥༩ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༧

[04]    པདྨ་བཛྲ་སོགས།《ལབ་སྐྱབས་མགོན་གྱི་སྨན་ཡིག། མཁན་པོ་པདྨ་བཛྲའི་སྨན་ཡིག།》 ཤོག ༢༧༤ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༥༩ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༧

[05]    དེའུ་དམར་བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས། DIL-DMAR DGE-SHES BSTAN-DZIN-PHUN-TSHOGS 《དྲི་མེད་ཤེལ་གོང་། དྲི་མེད་ཤེལ་ཕྲེང་དང་ལག་ལེན་གཅེས་བཏུས། PRINCIPLES of LAMAIST PHARMACOGNOSY》 ཤོག 56 (ཤེལ་ཕྲེང་། ༣ བ། ༢) SMANRTSIS SHERIG SPENDZOD, Volume 6, Reproduced from Lhasa Chakpori block by TashiYangphelTashigang, Published by S.W.Tashigangpa, Leh, Ladakh, 1950.

[06]    གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། 《གྲྭ་ཐང་རྒྱུད་བཞི།》 ཤོག ༢༨༧ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༠ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥

[07]    དཔལ་ལྡན་ཕ་ཁོལ། (དུས་རབས་༧) 《ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་ཞེས་བྱ་བའི་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་རང་འགྲེལ།》 《ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་བསྡུས་ཀྱི་རང་འགྲེལ།》 ཤོག ༡༠༡༨ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༧ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[08]    གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། 《གྲྭ་ཐང་རྒྱུད་བཞི།》 ཤོག ༧༧ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༠ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥

[09]    ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་དཔེ་སྡུར་ཁང་གིས་དཔེ་བསྡུར་ཞུས། 《བསྟན་འགྱུར། དཔེ་བསྡུར་མ།》 (༡༢༠) སྣ་ཚོགས། པོ། ༢༢༧ ཤོག ༡༢༣༤ ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥

[10]    འཕགས་པ་ཀླུ་སྒྲུབ་དང་ཕ་ཁོལ་སོགས། 《སྦྱོར་བ་བརྒྱ་པ་དང་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པ་སོགས།》 ཤོག ༥༡ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༨ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[11]    གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། 《གྲྭ་ཐང་རྒྱུད་བཞི།》 ཤོག ༧༨ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༠ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥

[12]     འཕགས་པ་ཀླུ་སྒྲུབ་་དང་ཕ་ཁོལ་སོགས། 《སྦྱོར་བ་བརྒྱ་པ་དང་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པ་སོགས།》 ཤོག ༡༥༦་་་༡༥༧ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༨ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[13]     དཔལ་ལྡན་ཕ་ཁོལ། 《ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་ཞེས་བྱ་བའི་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་རང་འགྲེལ།》 《ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་བསྡུས་ཀྱི་རང་འགྲེལ།》 ཤོག༩༠ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༧ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[14]     ཁ་ཆེ་ཟླ་བ་མངོན་དགའ། 《ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོའི་རྣམ་འགྲེལ་ཚིག་དོན་ཟླ་ཟེར།》 སྟོད་ཆ། ཤོག ༢༠༡ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༦ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[15]     འཕགས་པ་ཀླུ་སྒྲུབ་དང་ཕ་ཁོལ་སོགས། 《སྦྱོར་བ་བརྒྱ་པ་དང་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པ་སོགས།》 ཤོག ༣༩ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༨ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[16]     སྐྱོགས་སྟོན་ལོ་ཙྭ་བ་རིན་ཆེན་བཀྲ་ཤིས། 《བོད་ཀྱི་སྐད་ལས་གསར་རྙིང་གོ་བརྡའི་ཁྱད་པར་སྟོན་པ་ལེགས་པར་བཤད་པ་ལི་ཤིའི་གུར་ཁང་ཞེས་བྱ་བ།》 ཤོག ༤༢ ཐོན་མིའི་རིག་ལམ། (༡༦) སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད། ༢༠༠༩

[17]     Dr. Loksesh Chandra (Editor) 《འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལ་བརྟེན་ནས་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ཀྱི་མིང་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་བཤད་སྒོ་བརྒྱ་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག THE AMARAKOSA IN TIBET》 ཆ།  ཤོག ༢ བ། ༢ being a new Tibetan version by the great grammarian Si-tu, International Academy of Indian Culture, New Delhi, 1955

[18]     श्री मन्नालाल अभिमन्यु एम.ए.श्रीमदमरसिंहप्रणीत अमरकोषः भाषा टीका, पृ॰3विद्याभवन प्राच्यविद्या ग्रन्थमाला 75, चौखम्बा विद्याभवन, वाराणसी,  2003

[19]     Dr. P.V. Sharma, The AstangaNighantu of AcaryaVahata, Introduction, pp.viii,The KuppuswamySastri Research Institute, Madras, 1953

[20]      K.B.Pathak and K.G.Oka, Amarasimha and his Commentator Kshirasvamin (Art.xxiv), pp.275, Bombay Branch of Royal Asiatic Society, Journal 1897-1903, Vol. XXIII pp 273-280

[21]     Dr. Loksesh Chandra (Editor) 《འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལ་བརྟེན་ནས་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ཀྱི་མིང་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་བཤད་སྒོ་བརྒྱ་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག THE AMARAKOSA IN TIBET》 Preface, pp.6, being a new Tibetan version by the great grammarian Si-tu, International Academy of Indian Culture, New Delhi, 1955

[22]     C.D. Deshmukh, AMARAKOSA Gems from the treasure house of Sanskrit words, Preface, pp.ix, Uppal Publishing House, New Delhi, 1970

[23]     འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ། 《མངོན་བརྗོད་ཚིག་གཏེར་གྱི་འགྲེལ་པར་དཔྱད་པ།》 ཤོག ༣༡ ཝཱཎ་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་གི་རིག་པའི་ཆུ་གཏེར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ། ༢༠༠༥

[24]     Dr. P.V. Sharma, Indian Medicine in The Classical Age, pp.242-247, The Chowkhamba Sanskrit Studies Vol. LXXXV, ChaukhambaAmarabharatiPrakashan, Varanasi, 2000 (2nd Edt.)

[25]     Prof. Hakuju U. etc (Editor) A COMPLETE CATALOGUE OF THE TIBETAN BUDDHIST CANONS སྡེ་དགེ་བཀའ་བསྟན་དཀར་ཆགཤོག ༦༨༥ Published by Tohoku Imperial University, Japan, 1924

[26]     Dr. Loksesh Chandra (Editor) 《འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་གཞུང་ལ་བརྟེན་ནས་ལེགས་པར་སྦྱར་བའི་སྐད་ཀྱི་མིང་དང་རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་ལེགས་བཤད་སྒོ་བརྒྱ་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག THE AMARAKOSA IN TIBET》Preface, pp.7, being a new Tibetan version by the great grammarian Si-tu, International Academy of Indian Culture, New Delhi, 1955

[27]     S.T. Kazi(Editor), ENCYCLOPEDIA TIBETICA, The collected works of BO-DON PAN-CHEN PHYOGS-LAS-RNAM-RGYAL, Vol. 6. Introduction, pp.4, Reproduced photographic process by TIBET HOUSE, New Delhi. 1950

[28]     ཁམས་སྤྲུལ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ།(༡༧༣༠ - ༡༧༧༩) The fourth KHAMS-SPRUL BSTAN-DZIN-CHOS-KYI-NYI-MA《རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་མེ་ལོང་རྒྱས་འགྲེལ་དབྱངས་ཅན་ངག་གི་རོལ་མཚོ། SNAN NGAG ME LONG GI GREL PA DBYANGS CAN NGAG GI ROL MTSHO》 ཤོག༥༩ A commentary on DANDI’S KAVYADARSHA, Reproduced from Khampagar wooden block, Eastern Tibet. Khampagar Library and Publication, Taragarh, Kangra, India, 1979

[29]     གོང་མཚུངས།

[30] རིན་སྤུངས་པ་ངག་དབང་འཇིགས་གྲགས་ཀྱིས་བརྩམས།ལས་དང་ལེན་གྱིས་ཟུར་བསྒྲིགས་བསྒྱུར་མཆན་བཀོད། 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཁས་པའི་རྣ་རྒྱན།》 མ་དཔེའི་སྐོར་གསལ་བཤད། ཤོག༩ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༨

[31]     དངུལ་ཆུ་དྷརྨ་བྷ་དྲས་མཛད། ङुलछु धर्मभद्र कृत 《མངོན་བརྗོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་ཐིགས། अभिधान शास्त्र-समुद्र विन्दुः》 ཤོག༥༡ हिमालयीय ग्रन्थमाला-2, केन्द्रीय बौद्ध विद्या संस्थान, चोक-लम-सर, लेह  लद्दाख, 1971

[32]     བཀྲིས་སྟོབས་རྒྱལ། 《མི་ཕམ་འཇམ་དབྱངས་རྣམ་རྒྱལ་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་རབ་གསལ་ནོར་བུའི་མེ་ལོང་།》 གླེང་གཞི། ཤོག XXXV ཝཱཎ་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་གི་རིག་པའི་ཆུ་གཏེར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ། ༢༠༠༦

[33]     आचार्य प्रियव्रत शर्मा, आयुर्वेद का वैज्ञानिक इतिहास (संक्षिप्त संस्करण), पृ॰156, जयकृष्णदास आयुर्वेद ग्रन्थमाला 8, चौखम्भा ओरियन्टालिया, वाराणसी,  2001

[34]     Dr. D. Shanthkumar Lucas, An Introduction to Nighantus of Ayurveda, pp.73, The Chaukhambha Sanskrit Bhawan Series 58, Chaukhambha Sanskrit Bhawan, Varanasi, 2006

[35]     འཕགས་པ་ཀླུ་སྒྲུབ་དང་ཕ་ཁོལ་སོགས། 《སྦྱོར་བ་བརྒྱ་པ་དང་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པ་སོགས།》 ཤོག ༣༧ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༨ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[36]     འཕགས་པ་ཀླུ་སྒྲུབ་དང་ཕ་ཁོལ་སོགས། 《སྦྱོར་བ་བརྒྱ་པ་དང་ཡན་ལག་བརྒྱད་པའི་སྙིང་པོ་བསྡུས་པ་སོགས།》 ཤོག ༡༡༦ བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གནའ་དཔེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དཔེ་ཚོགས། ཨ། ༠༢༨ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦

[37]    Vaidya Bhagwan Dash, MateriaMedica of Tibetan Medicine (Illustrated), Preface, pp.viii, Classics India Publication, 1975

མཐའ་མའི་འདོན་ཐེངས་།: 13.05.2015 ཉིན། 3:21 PM